قلعه فلک الافلاك

راههاي دسترسی:

خرم آباد، خیابان امام خمینی – دوازده برجی قدمت این قلعه به دوره ساسانیان می رسد. ساسانیان شهري با نام شاپورخواست در حدود منطقه کنونی خرم آباد ساختند که بعدها ویران شد و در حدود سده هفتم هجري خرم آباد فعلی به جاي آن بنا گردید. گمان می رود که قلعه فلک الافلاك همان دژ شاپورخواست باشد که در دوره ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشته است.

از قرن ششم هجري پس از ساخته شدن شهر جدید خرم آباد این قلعه نیز بنام خرم آباد معروف شد و احتمالاً نام فلک الافلاك در دوره قاجار به آن اطلاق شده است. این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجري قمري به عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه در آمد همچنین خزانه حکومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجري و مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلوي اول و دوم از مهمترین کاربردهاي قلعه در گذشته محسوب می شود.

در گذشته دوازده برج درون قلعه خرم آباد قرار داشت که تنها هشت مورد از آن ها توانستند از گذر زمان جان سالم به در ببرند. امروزه قلعه تبدیل به نمادي از شهر خرم آباد و استان لرستان شده است. واژه فلک الافلاك به معناي سپهر سپهران است و به دلیل دارا بودن دوازده برج می توان به دوازده برج فلکی اشاره کرد و نام فلک الافلاك نیز از همین جا ریشه گرفته است.

بناي باشکوه این قلعه مربوط به دوره ساسانیان می شود، زمانی به عنوان زندان براي اسراي رومی استفاده شد و در قرن چهارم نیز به عنوان مقر حکومت انتخاب گردید، پس از آن تبدیل به خزانه داري حاکم لرستان شد و به خاطر معماري زیبا جزو شاهکارهاي مهندسی و معماري دنیا شناخته شده است. بلندترین دیوار در این قلعه 33 متر است و پلان هشت ضلعی نامنظمی دارد. قلعه فلک الافلاك در زمان قاجار بازسازي شد و در دوران پهلوي نیز به عنوان پادگان نظامی و زندان سیاسی استفاده می شد. در سال 1349 قلعه فلک الافلاك در آثار ملی ایران به ثبت رسید و تبدیل به موزه اي با ارزش شد.

در سال هاي اخیر نیز نماي بیرونی و داخلی قلعه بازسازي شده اند و موزه هاي باستان شناسی، مردم شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیا و چایخانه سنتی راه اندازي شده است .قلعه فلک الافلک در طول زمان نام هاي گوناگونی مانند دژ شاپورخواست، قلعه خرم آباد، کاخ اتابکان، دوازده برجی داشته است اما از زمان قاجار به بعد نام فلک الافلاك به خود گرفته است.

مصالح به کار رفته در ساخت این قلعه عبارتند از سنگ، آجر قرمز و بزرگ، خشت و ملات گچ و آهک. با توجه به اینکه خرم آباد شهري خوش آب و هوا همراه با بارش هاي سیل آسا است، امااین قلعه سیستم رطوبت گیري دارد، به دلیل اینکه این قلعه با موادي مانند سنگ و چوب ساخته شده است و در برابر رطوبت آسیب پذیر است، در بالاترین نقطه شهر خرم آباد ساخته شده تا باد به داخل ساختمان نفوذ کند و پایه هاي قلعه را خشک نگه دارد.

ورودي قلعه در برج جنوب غربی با عرض 10 متر و ارتفاع 3 متر قرار دارد. با اینکه چندین بار این قلعه تعمیر و مرمت شده اما اصلی ترین تغییرات در زمان صفویه و قاجار انجام شده است. در نهایت آخرین بازسازي نیز در سال 1389 انجام گرفته است. به خاطر زیبایی معماري قلعه فلک الافلاك توسط بسیاري از کارشناسان لقب شاهکار مهندسی و معماري به خود گرفته است. هنگام ورود به قلعه فلک الافلاك باید از تعدادي پله بالا بروید، وقتی وارد قلعه شدید، در ابتدا حیاط قلعه را خواهید دید که در آنجا چاه معروف فلک الافلاك و حمام قرار دارند، سپس از پله هاي برج بالا بروید و منظره زیبایی از شهر خرم آباد روبروي شما خواهد بود. در داخل قلعه، چهار سالن بزرگ، دو حیاط خلوت، چندین تالار کوچک، اتاق ها و دروازه هایی ساخته شده است .

دو حیاط در این قلعه توسط چهار برج احاطه شده اند. دو مورد از این برج ها در شمال و شمال غربی و دو مورد دیگر در جنوب غربی و جنوب قرار دارند. حیاط دوم نیز همانند حیاط اول از تالارهاي بزرگی تشکیل یافته است که به یکدیگر راه دارند و همین قسمت تبدیل به موزه شده است.

البته در قلعه فلک الافلاك دو موزه مردم شناسی و باستان شناسی وجود دارد که آداب و رسوم و اشیاي تاریخی این سرزمین به نمایش گذاشته شده است. در هر گوشه از 12 سالن موزه مردم شناسی جلوه هاي دیدنی از فرهنگ، باورها و زندگی بومی مردم لرستان را خواهید دید. حمام نیز در قسمت شمالی اولین حیاط قرار دارد و آب مورد نیاز این حمام توسط چاه تامین می شده است که تا اواخر حکومت قاجار از این حمام استفاده می شده است.

براي رسیدن به این قلعه مهم نیست در کدام قسمت از شهر اقامت دارید، به راحتی می توانید توسط وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس و تاکسی به خیابان دوازده برجی بروید و به محض پیاده شدن از ماشین قلعه را خواهید دید. در سال هاي اخیر با مرمت نماي بیرونی و داخل قلعه موزه هاي باستان
شناسی، مردم شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیاء، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه سنتی در این مجموعه فرهنگی تاریخی راه اندازي شده است.
هنگامی که اسکندر مقدونی به ایران حمله کرد، حاکمان زمانه تصمیم گرفتند تا اشیا با ارزشی از جنس طلا و نقره را در آن پنهان کنند و این گونه آن ها را از دست اسکندر محفوظ بدارند.

بعد از گذشت دوهزار سال اشیا عتیقه به صورت تصادفی توسط دزدان! پیدا شدند، تعدادي از این اشیا مرمت شدند و امروزه در موزه قلعه از آن ها نگهداري می شود. درون قلعه خرم آباد آزمایشگاهی مجهز براي مرمت اشیا باستانی احداث شده است و در کنار آن کتابخانه اي با کتب نفیس قرار دارد. زلزله اي که در سالهاي گذشته در غرب کشورمان اتفاق است، علاوه بر تمام خسارات جانی و مالی که به مردم منطقه وارد کرد به بسیاري از آثار باستانی کشور را نیز آسیب رساند. بلافاصله پس از وقوع این زلزله کارشناسان حوزه میراث فرهنگی لرستان از قلعه خرم آباد بازید کردند و نسبت به عدم خسارت به این اثر تاریخی اطمینان دادند. اما از آن زمان همواره وقوع زمین لرزه در منطقه ادامه داشته است و
این قلعه قدیمی توانایی مقابله با یک زلزله بزرگ را ندارد. در حال حاضر ترك هایی به عمق سه متر بر روي دیوارهاي آن مشاهده می شود. بهترین زمان سفر بهار ، تابستان و پائیز است تا از دیگر جاذبه هاي طبیعی این استان نیز لذت ببرید.این بنا منتظر ثبت در لیست یونسکو است.

منبع : صد جائی که در ایران باید دید /جمع آوري و تالیف: کورش مقصودي