قلعه بهستان(دودکش جن)

راههاي دسترسی:

پس از زنجان وارد آزادراه زنجان-تبریز شوید. 35 کیلومتر پس از زنجان خروجی ماهنشان را در منطقه اي به اسم نیک پی می بینید . این جاده در ضلع جنوبی آزادراه است و بعد از 60 کیلومتر رانندگی در آن، قبل از ماه نشان به بهستان می رسد.. بعد از رسیدن به سه راهی ایلی بلاغ، باید مسیر را به سمت ماهنشان ادامه بدهیم و از روستاي میرآخورهم بگذریم. بعد از گذشتن از روي پل قزل اوزن، بلافاصله باید جاده فرعی سمت چپ را انتخاب کنیم. این جاده از روستاهاي سریک و تک آغاج و بهستان رد می شود و به دودکش جن و در همانجا به قلعه بهستان می رسد.
شهرستان ماهنشان، یکی از شهرستان هاي استان زنجان و شهر ماهنشان مرکز این شهرستان است. این شهر در فاصله 113 کیلومتري غرب زنجان قرار گرفته است. این شهرستان قدمتی 4000 ساله دارد و در زمان مهاجرت آریایی ها به این سرزمین ساخته شده، گواه این موضوع هم وجود بنایی تاریخی مثل کهن دژ یا همان قلعه بهستان است.

جنس قلعه مانند جنس دودکش ها از خاك سفت شده است. شکل این قلعه، درواقع نوعی سنگ (خاك خیلی سفت شده) قارچی شکل است که بر اثر فرسایش پدید آمده و به مناره اي بلند و نازك شبیه است که سنگ دیگري روي آن قرار گرفته است .

در اصطلاح نامیده می شود. نماي بیرونی قلعه به شکل دیواره اي از دودکش هاي به هم پیوسته و تعدادي دودکش جدا » (Hoodoo) دودکش پري « زمین شناسی می نامند و » دودکش جن « است که حفره هاي پایین قلعه، ظاهري مرموز بدان بخشیده است. برخی از مردم محلی این آثار را به دلیل شکل عجیبشان برخی نیز این قلعه را تخت دیو می نامند زیرا معتقد بودند دیوها روي تخته سنگ هاي مسطح بالاي ستون ها استراحت می کنند.

برخی، پیشینه این دژ را به زمان ماد نسبت می دهند. مادها از طریق مصب و کناره هاي رودخانه قزل اوزن وارد فلات ایران شدند و در روستاهایی همچون مادآباد در 15 در 12 کیلومتري ماه نشان معماري زیبا و هنرمندانه اي را به « قلعه بهستان » کیلومتري شهر ماه نشان مستقر شدند. و وجود قلعه هاي دفاعی همچون نمایش گذاشته است. اما بر اساس پژوهش هاي باستان شناسی تاکنون، پیشینه این دژ به دوره هخامنشیان به اثبات رسیده است. این دژ در دوره پس از اسلام و تا قرن پنجم پابرجا بوده و کاربرد داشته است.

سفال هایی در این قلعه پیدا شده اند که مربوط به دوران اسلامی است. وجود سفال هاي بدون لعاب ساده و طرح زینتی و تنها داراي شکل هاي هندسی، همچنین پیدا شدن قطعات سفال هاي با زیرلعاب هاي با رنگ سبز و کرم حیات در این قلعه تا قرون پنجم هجري قمري مصادف با دوره اسلامی به خوبی به اثبات می رساند .سازندگان قلعه با در نظر داشتن طرح اولیه، اقدام به کندن کوه و تخلیه خاك ها و سنگ ها کرده اند و اتاق ها را به وجود آوردند و به هر تعدادي که به اتاق هاي آن اضافه شده راه هاي ارتباطی آن ها به مجموعه نیز به صورت دالان هایی افزوده شده است طبقات بالاي این قلعه براي دفاع و طبقات پایین تر به عنوان زاغه و محل نگهداري آذوقه مردم استفاده می شد..

این قلعه با 64 اتاق و دو راه پله در لیست آثار ملی قرار دارد و بازدید از آن بسیار خاطره انگیز است .فضاي کلی قلعه به سه دسته شامل اتاق ها، دالان ها و راه پله ها تقسیم می گردیده است که گاه داراي سقفی تیزه دار و داراي محل هایی به شکل مثلث یا مدور روي دیوارها براي قرار گرفتن پیه سوز بوده است. این دژ داراي راه پله هاي زیگ زاگی در ضلع هاي غربی و شرقی است که روزگاري از پایینی ترین قسمت ضلع شمالی آن شروع می شده و حالا جز ویرانه اي تحمیل شده بر هسته اصلی قلعه به چیز دیگري شبیه نیست و به دلیل فرسایش طبقات زیرین آن، تردد در این مسیر خطرناك و تقریباً ناممکن است.

اتاق هایقلعه 2 متر می رسد و سقف / 2 متر و ارتفاع آن از کف تا سقف به 70 / داراي اندازه هاي یکسانی نیستند. در بررسی هاي صورت گرفته، ابعاد اتاق ها 5 در 6 مسطحی دارند. در قسمت انتهایی بعضی از این اتاق ها فضاي کوچک تر به ابعاد یک در یک متر در نظر گرفته شده که ظاهرا نوعی انباري بوده است. راه پله هاي ضلع شمال غربی قلعه به عنوان یکی از مناطق دست نخورده و سالم دژ بهستان است که بالاي این پله ها، اتاقی به شکل طاق محراب هاي مسجد دوران اسلامی تزئین شده متعلق به دوره اسلامی وجود دارد و راه پله هاي زیاد با عرض یک متر نیز اقتباس از این سبک معماري است .

هم اکنون به دلیل تخریب زیاد تنها با عملیات کوهنوردي می توان بر بالاي قلعه با تخته سنگ هاي عظیم مسطح آن رسید. قسمت بالاي قلعه با گچ اندوده شده و آب آن تأمین « گنگ » داخل آن حوضی با ابعاد 7 در 3 متر و از جنس سنگ و ساروج قرار دارد که با استفاده از لوله هاي آب گلی نیم متري به اسم می شده است. با توجه به جنس خاص این قلعه (خاك سفت شده) به علت وزش بادهاي تند، فرسایش، همچنین عبور رودخانه قزل اوزن از کنار قلعه، متاسفانه در حال تخریب است که نیاز به مراقبت و توجه بیشتري نسبت به قلعه هاي سنگی دارد.پیشنهاد می شود در ایام غیر سرد به اینجا بروید و اگر باد بود بر لب پرتگاهها نرفته و از نقاط حادثه خیز دوري کنید.

منبع : صد جائی که در ایران باید دید / جمع آوري و تالیف: کورش مقصودي