آسبادهاي نشتیفان

راههاي دسترسی:

خراسان رضوي ، تربت حیدریه ، شهرستان خواف ، نشتیفان- 280 کیلومتري مشهد راه دیگر دسترسی به نشتیفان با قطار به صورت یک روز درمیان از تهران به خواف است. ایستگاه راه آهن در فاصله 20 کیلومتري آسبادها قرار دارد.
کنایه از نیش کژدم (محلی شده عقرب) که به وفور در نواحی گرم و خشک به « نیش » که محلی شده « نش» عبارت نشتیفان ترکیبی است از دو کلمه یا همان وزش بادهاي موسمی است که در تمام ایام سال این منطقه را به لحاظ « توفان » که محلی شده « تیفان » خصوص نشتیفان یافت می شود و موقعیت جغرافیایی ممتاز کرده است.

ظهور آسیاب بادي ها در نشتیفان به سبب بادهاي 120 روزه سیستان در دوره گرم سال از اردیبهشت تا پاییز است و منشا این بادها که به بادکوه معروف هستند، ارتفاعات پربرف کوه بابا در هندوکش هستند. و ساکنین گذشته شهر نشتیفان در استان خراسان رضوي شهر خواف با توجه به قدرت و شدت باد نیاز به ایجاد آسیاب بادي را حس کردند. آسیاب بادي یا آسیاي بادي، گونه اي آسیاب است که نیروي جنبشی آن از راه باد فراهم می شود.

معمولا در گذشته آسیاب هاي بادي را براي آرد کردن گندم می ساختند. از آسیاب هاي بادي هم چنین در کارهاي دیگر مانند پمپ کردن آب استفاده کرد که به آن پمپ بادي گفته می شود. درباره پیدایش این آسیاب ها اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. اغلب مورخین که در طول قرون متمادي به ایران سفر کرده اند، مبناي آن ها را قبل از فتح ایران به دست مسلمین ذکر می کنند.

حتی برخی پا را فراتر نهاده و تکوین آن ها را به 1700 سال قبل از میلاد مربوط می دانند. آسبادهاي فعلی کخ شاهکاري از چوب، خشت و گل هستند، به یادمانده از دوران صفوي در روستاي خواف واقع شده اند ساختار آسیاب هاي بادي نشتیفان معماري خاصی دارد و به آسیاب هاي بادي دیگر که به صورت چرخشی کار می کنند، شباهت ندارند و « پرّه » چوب هاي عمود میانی را ،« تیرك » چوب عمود وسط را ،« خَرپل » آسیاب هاي بادي از اجزاي مختلفی تشکیل شده اند. چوب بالایی آسیاب را می گویند.

در کلِ این مجموعه 10 آسباد می بینید که کنار هم و با جهت شمالی -جنوبی ساخته شده اند و ارتفاعشان از سطح « باهو » چوب هاي افقی را زمین حدود 4 متر است. گفته می شود طول آسبادهاي چوبی 13 متر و عرض شان 3 متر می باشد .طرز کار آسبادها بدین صورت است که بادها بسمت یکی از دیوارهاي آسبادها که نیمه کاره است و به سمت غرب و مقابل جهت وزش باد قرار گرفته هدایت می شود، باد به سمت فضاي داخل 3 دیوار رفته و نیرویی قوي براي به کار افتادن آسبادها تولید می شود. چرخ و پره هاي غول آسایی که 48 بال و 32 پر و 8 درگاه دارد بر بام آسیاب و جهت وزش باد خواهند چرخید.

اندام این چرخ و پر، از خرپلی سنگین و محکم ساخته شده است. باد با عبور از دروازه اي بادگیر به زوایاي درگاه هاي هشت گانه می رسد و چرخ و پر را به حرکت در می آورد. از حرکت چرخ و پر نیرویی به تیر آسیاب منتقل می شود و چون سر دیگر به سنگ رویی آسیاب متصل است، لاجرم سنگ هماهنگ با گردش تیر باید بچرخد و می چرخد. وقتی سنگ رویی بدین ترتیب به حرکت در می آید، چوبی کوچک به نام لک لکی را با خود می جنباند.

و حرکت لک لکی باعث ارتعاش، دول بره (ناودان چوبی که گندم از پرخو به وسیله آن به شیار سنگ ها می رسد) می شود. دول بره در حرکت افقی گندم را آهسته آهسته از پرخوي گندم (مخزنی که گندم را در آن می ریزند (به حفره میانی سنگ هدایت می کند. طبیعی است هر چه باد سریع تر بوزد سنگ گردش سریع تري دارد و چون سنگ به سرعت بچرخد حرکت لک لکی و لرزش دول بره مقدار گندم زیاد تري را به میان سنگ ها می برد.

در حفره اي که زیر سنگ ها وجود دارد، دستگاهی است خیلی قدیمی و ابتدایی که بر اساس کار اهرم می تواند به جاي ترمز، سنگ ها را به هنگام لزوم از وجود دارد که از پایین و از داخل آسیاب حرکت سنگ ها را کند می کند، پس از آن بلافاصله « تخت وحشت » حرکت بازدارد.

در آسبادها ابزاري به نام کاملا مهار کرده و کار تعطیل می شود. حدود 40 آسیاب بادي از آسبادهاي نشتیفان در خواف در حال « نی باد » چرخ و پر را در بالا با اهرم دیگري به نام حاضر باقی مانده است که منظره ي بی بدیلی را خلق کرده اند. مجموعه تاریخی و ارزشمند آسبادهاي نشتیفان خواف در انتظار ثبت در فهرست جهانی یونسکو است. مجموعه تاریخی آسبادهاي نشتیفان با توجه به ساخت و معماري جذاب و جالبی که دارد به عنوان یکی از جاذبه هاي مهم خراسان رضوي سالانه صدها گردشگر خارجی و هزاران گردشگر داخلی از آن دیدن می کنند. تاکنون 430 آسباد در کل ایران شناسایی و 124 آسباد در شهرستان خواف شناسایی شده که از این تعداد 107 آسباد به صورت اضطراري مرمت شده است.

در طول سالیان دراز ،وزش بادهاي 120 روزه چنان سخت و سنگین بوده که سبب فرسایش و تخریب بخشی از آسبادها شده است، به همین دلیل در دوره قاجار با ساخت مجدد این مجموعه بار دیگر از آنها بهره برداري شده است. آسبادها به آن اندازه در شهرستان خواف اهمیت دارند که مردم نشتیفان به منظور تامین چوب مورد نیاز براي ساخت آسباد اقدام به ایجاد جنگل هاي محدود به منظور ساخت سازه هاي آسبادها کردند و این جنگل هنوز هم در حاشیه نشتیفان قابل مشاهده است.

در کنار آسباد هاي نشتیفان سنگ هاي عمودي فرو رفته در خاك توجهم را جلب می کند. فضایی به مانند قبرستان با سنگ قبر هاي عجیب و غریب که مردم براي زیارت به آنجا می آیند! اینجا سنگ مزارات نشتیفان است که از فرم ها و نماد هاي جالبی تشکیل شده است. در قسمتی از آن، سنگ هاي ایستاده و بلندي دیده می شود که ارتفاع آن ها با یکدیگر کاملاً متفاوت است به طوري که ارتفاع برخی به بیش از چهار متر می رسد این مزارات مربوط به 44 پیر است که مورد احترام مردم نشتیفان هستند..احداث گورستان در مجاورت آسبادهاي نشتیفان نیز با هدف جلوگیري از مسدود شدن کریدور بادي با احتمال ساخت ساختمان ها در مجاورت آسبادها توانسته است آسبادهاي نشتیفان را تاکنون فعال نگاه دارد. بیش از 30 اثر تاریخی در شهر نشتیفان وجود دارد ،قنات نشتیفان، مدرسه غیاثیه و برج کرات از جاذبه هاي نزدیک به نشتیفان هستند که بازدید از آن ها خالی از لطف نخواهد بود.از اواسط
بهار تا پاییز بهترین زمان براي دیدن آسباد، این غول چوبی است که در میان لایه هاي خشت و گل اسیر شده است.

منبع : صد جائی که در ایران باید دید / جمع آوري و تالیف: کورش مقصودي