برج گنبد قابوس

راههاي دسترسی :

گنبدکاووس باغ ملی (پارك قابوس)، در شمال شهر

میل گنبد که بلندترین برج تمام آجري جهان است جزو ابنیه ي تاریخی مربوط به سده ي چهارم هجري است. این برج در زمان پادشاهی شمس المعالی،قابوس ابن وشمگیر از پادشاهان آل زیار ساخته شده است. بر اساس کتیبه ي آجري موجود در بنا که به خط کوفی نگاشته شده و گرداگرد برج نصب شده است، این برج در سال 397 هجري قمري ( 385 هجري شمسی برابر با 375 هجري یزدگردي) و بنا به دستور قابوس ابن وشمگیر بنا شده است.

اگر چه معماري ایران داراي سبک هاي مختلفی همچون معماري اروپایی نمی باشد و تنها داراي یک سبک و آن هم معماري ایران بوده، ولی بر طبق دسته بندي سبکی معماري ایران از دیدگاه مرحوم پیرنیا این بنا یکی از اولین ساختمان هایی است که مرز بین شیوه ي معماري خراسانی و رازي محسوب می شود و در واقع، مربوط به اوایل دوره ي شیوه ي معماري رازي است.

ساختمان این بنا تماما از آجر و ملات ساروج ساخته شده است. یکی از بارزترین ویژگی هاي شیوه ي معماري رازي، استفاده از آجر با بهترین کیفیت ممکن است. محل فعلی قرار گرفتن این برج، یعنی شهر گنبدکاووس در زمان ساخت برج، حومه ي شهر جرجان (گرگان) کهن، پایتخت حکومت آل زیار بوده است. پایه ي میل گنبد، بنایی است با ارتفاع 15 متر که با همان مصالح به کار رفته در برج ساخته شده و داخل آن به شکل سرداب طراحی شده است.

البته امروزه جز قسمتی از پاکار طاق این سرداب، تمامی قسمت هاي کف آن به دلیل کاوش هاي فراوان جویندگان گنج هاي باستانی، تخریب شده است. این پایه در میان یک تپه ي خاکی قرار دارد و فقط دو متر از ارتفاع آن خارج از سطح این تپه است و ارتفاع میل گنبد با احتساب ارتفاع پایه اش در حدود 70 متر است که 18 متر از این ارتفاع متعلق به سرپوش میل است که به شکل گنبدي مخروطی ساخته شده است.

این گنبد مخروطی که شیب تندي دارد، دو پوسته است؛ گنبد درونی مانند گنبدهاي خاکی به شکل نیم تخم مرغی و با آجر معمولی و پوسته ي بیرونی با آجرهاي ویژه ي کفشکی (پخته شده ي قرمزرنگ دنباله دار) ساخته شده است. روزنه ي رأس این میل در قسمت شرقی آن است و میل گنبد همین یک روزنه را دارد. ساقه ي این میل مدور است و از ویژگی هاي منحصربه فرد آن، پشت بندهاي مثلثی شکل آن است.

این پشت بندهاي ده گانه که به فواصل مساوي از یکدیگر قرار دارند از پاي بست بنا شروع شده و به قسمت زیرین گنبد ختم می شوند. در ضلع جنوبی این میل، درب ورودي آن قرار دارد. سردر این درب، طاق نیم گردي است که مقرنس کاري شده است. محققان معماري این طاق را از نخستین نمونه هاي مقرنس کاري می دانند.

دو کتیبه به خط کوفی، کمربندوار، بدنه ي بنا را تزیین کرده است که یک سوي آن در 8 متري پاي آن و دیگري بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارد. این کتیبه ها ساده و آجري، برجسته و خوانا هستند و دورتادور آن ها، قاب مستطیل شکلی از آجر قرار دارد و مضمون آن چنین است: به نام خداوند بخشاینده مهربان ، این قصر عالی متعلق به امیر شمس المعالی قابوس بن وشمگیر است که در زمان حیات خود در سال 397 هجري قمري مصادف با 997 میلادي امر به بناي آن نموده است. در مورد کاربري حقیقی این برج، بین مورخان و محققان اختلاف نظرهایی وجود دارد.

برخی از صاحب نظران این عرصه این برج را بناي آرامگاهی می دانند و معتقد هستند که سرداب درون تپه محل دفن قابوس بوده است که بنا به دستور وي و به همین منظور ساخته شده است. این دسته از مورخان به مصنوعی بودن تپه استناد می کنند چون در اکتشافات درون تپه، تا عمق مورد حفاري، زیرسازي آجري وجود داشته است. تایید یا رد این نظریه، راهکار باستان شناسی ندارد چون در کاوش هاي این بنا بقایاي هیچ جسدي پیدا نشده است.

برخی از مورخان به شخصیت ادبی و علمی قابوس و مراوداتش با عالمان زمان خود به ویژه منجمان استناد می کنند. قابوس به کیاکوشکار گیلانی که از منجمان برجسته ي آن زمان بوده است دستور ساخت رصدخانه اي را در پایتخت داده است. در منابع تاریخی به ساخت این رصدخانه اشاره شده است اما در مورد مکان ساخت آن گزارشی وجود ندارد .طبق نظر این دسته از مورخان، برج گنبد، همان رصدخانه است. نکته ي حائز اهمیت درباره ي کاربري این برج آن است که میل بودن آن با پذیرش هیچ یک از دو فرضیه ي موجود منافاتی ندارد. گرچه از حیث ساختار، برج گنبد با بسیاري از میل ها نیز متفاوت است و هنوز علت ساخت آن به درستی مشخص نیست. فارغ از بحث هاي تاریخی پیرامون برج گنبد، آن چیزي که موجب امتیاز این بناي تاریخی شده است سازه ي بی نقص آن است که این برج را در زمره ي بهترین آثار مهندسی تاریخ بشر قرار داده است. این امتیاز در یک نظرسنجی

بین المللی که بین معماران مشهور جهان برگزار شده به برج گنبد داده شده است. برجی که فقط از آجر ساخته شده و هیچ گونه استوارکننده اي ندارد و در طول عمر بیش از هزار ساله اش حتی با تحمل دو زمین لرزه ي شدیدتر از 6 ریشتر، همچنان استوار و پابرجا است. این برج در طی عمر خود سه بار تعمیر و مرمت شده است. آخرین بار نیز در سال 1349 تعمیر اساسی آن انجام شد تا این شاهکار معماري حفظ شود و مصون بماند .در هنگام ساخت این بنا، به دلیل نبودن امکانات و تکنولوژي پیشرفته به جاي چوب بست از کوبه و متراکم کردن خاك به دورِ نما به شکل مارپیچ و پله اي، تا انتهاي آن استفاده شده است که بعد از اتمام بنا خاك ها را به صورت تپه در اطراف بنا پخش کرده اند. میل گنبد که در تاریخ 15 دي ماه سال 1310 و به شماره ي 86 در میان آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود، پس از سال ها در همایش سی و ششم یونسکو، در زمره ي میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شد.بهار بهترین فصل پیشنهادي براي بازدید است.__

منبع :

صد جائی که در ایران باید دید/ جمع آوري و تالیف: کورش مقصودي